बातमीच्या अनेक व्याख्या सांगितल्या जातात. त्यापैकी एक अत्यंत गंमतीशीर व्याख्या आहे “बातमी म्हणजे दोन जाहिरातींमध्ये छापायचा मजकूर.” ही व्याख्या नक्कीच एखाद्या वृत्तपत्र मालकाने केली असणार. कारण त्याच्या दृष्टीने जाहिराती आणि त्यातून मिळणारा पैसा महत्वाचा, बाकी बातमी म्हणून मधे काहीही छापा.
छापील वर्तमानपत्र ही कल्पना आणि आधुनिक स्परूपातील वर्तमानपत्रे ही मूलतः पाश्चिमात्य जगतात जन्माला आल्याने त्याच्याशी संबंधित अनेक गोष्टी, व्याख्या, संकल्पना याही त्याच पाश्चिमात्य जगतात निर्माण झाल्या आणि मग त्या इतर जगाने, विशेषतः भारताने स्वीकारल्या. अगदी अलीकडचे उदाहरण घेतले तरी रूपर्ट मर्डॉक या (मूळच्या ऑस्ट्रेलियन मात्र नंतर जगभर अनेक माध्यमांचा मालक झालेल्या व माध्यमसृष्टीत स्वतःचा प्रचंड दबादबा निर्माण केलेल्या) माध्यमसम्राटाची विचारसरणी आणि त्याने अंमलात आणलेल्या अनेक चांगल्या वाईट (चांगल्या कमी, वाईटच जास्त) गोष्टी भारतीय माध्यमांनी स्वीकारल्या. मर्डॉक यांच्या प्रभावामुळे भारतीय वृत्तपत्रसृष्टी व नंतर सर्वच माध्यमे यांचे कॉर्पोरेट व बिझनेस हाऊसेसमध्ये रूपांतर झाले आणि ते सर्व वाढता वाचकवर्ग, मार्केट शेअर, त्याचे रूपांतर वाढत्या महसूलात करणे, वाढता फायदा, प्रॉफिट शेअर या सर्वाला महत्त्व देऊ लागले. परीणामी माध्यमांमधील मजकूर तैय्यार करणा-यांचे – पत्रकारांचे – महत्त्व कमी होऊ लागले, व्यवस्थापकांचे वाढले. आता तर अनेक वर्तमानपत्रांनी आपल्या संपादकांचे रूपांतर जवळजवळ उत्पादन व्यवस्थापकांमध्ये (प्रॉडक्शन मॅनेजरमध्ये) केले आहे. ते फारसे काही मूलभूत लिहीत नाहीत किंवा त्यांनी लिहावे अशी अपेक्षाही नाही. त्याऐवजी त्यांनी रोजचे वर्तमानपत्र काढण्याकडे लक्ष द्यावे.
जेथे संपादकांच्या बुध्दीमत्तेचे कौतुक तर नाहीच (किंवा खरतर अशी काही बुध्दीमत्ता वगैरे असूच नये वा असलीच तरी ती दाखवू नये अशी अपेक्षा आहे) पण एकूणच त्यांना निर्णयप्रक्रियेत फारसे स्थान नाही अश्या परीस्थितीत त्यांनी वृत्तपत्रसृष्टीतील अनेक बाबतीतील नैतिकतेविषयी काहीही कणखर भूमिका घेणे व घेतली तरी त्याचा काहीही परीणाम होणे अशक्यच आहे. एका बाजूला संपादकीय स्थानाचे (व परीणामी खात्याचे) झालेले असे अवमूल्यन तर दुस-या बाजूला पैसा व फायदा याला आलेले महत्त्व या सर्वामुळे गेली काही वर्षे भारतीय वृत्तपत्रसृष्टीची जी काही घसरण झाली आहे त्याचेच अखेरचे टोक म्हणजे पैसे घेऊन बातम्या छापणे (पेड न्यूज). पाश्चिमात्य जगतात निर्माण झाल्या वृत्तपत्रविषयक अनेक संकल्पना आपण स्वीकारल्या असल्या तरी, या एका बाबतीत मात्र ही भारताने जगातील वृत्तपत्रसृष्टीला दिलेली देणगी आहे हे मान्यच केले पाहिजे.
अर्थात भारतीय वृत्तपत्रसृष्टीने जरी याबाबतीत पुढाकार घेऊन जगाला मार्ग दाखवलेला असला तरी पाश्चिमात्य जगाला हा मार्ग अगदी अपरिचित आहे असे मात्र नाही. फक्त तिकडे माध्यमक्षेत्रातील नैतिकतेविषयी अजूनही कदाचित थोडीशी लज्जा शिल्लक असल्याने पेड न्यूजचा फारसा प्रसार झालेला दिसत नाही. पण व्यक्तीगत पत्रकारांना पैसे वा इतर काही देण्याच्या घटना मात्र घडलेल्या आहेत. आणि असे पैसे वाटण्यात अमेरिकेत ब-याचदा अमेरिकन प्रशासनाचाच हात असल्याचे दिसून आले आहे.
अमेरिकेत अलीकडेच उघडकीला आलेल्या एका प्रकरणात १२ वर्षांपूर्वी दहशतवादी म्हणून पकडण्यात आलेले पाच क्यूबन नागरीक हे खरच दहशतवाही आहेत असे माध्यमांमधून दाखवण्याकरता तश्या प्रकारच्या बातम्या लिहीण्यासाठी सरकारने मियामीमधील पत्रकारांना हजारो डॉलर्स दिल्याचे उघडकीस आले आहे. प्रत्यक्षात ते पाच जण क्यूबन सरकारकरता दहशतवादी गटांवर लक्ष ठेवण्याचे काम करत होते व अमेरिकेच्या फेडरल ब्यूरो ऑफ इन्व्हेस्टीगेशनला याची कल्पना होती. त्यांना मदत करण्याकरता स्थापलेल्या संघटनेने माहितीच्या आधिकाराखाली माहिती मिळवायचा प्रयत्न केला असता इतक्या वर्षांनी ही माहिती बाहेर आली. त्यांच्यावर खटला सुरू असताना ते दहशतवादी असल्याच्या बातम्या पेरून सरकारने ज्यूरींसमोर वृत्तपत्रांतून आरोप सिध्द करण्याचा प्रयत्न केला.
असाच काहीसा प्रकार अलीकडे बुश राष्ट्राध्यक्ष असतानाही घडला. यूएसए टूडे वृत्तपत्राचे वार्ताहर ग्रेग टोप्पो यांनी माहिती खणून काढून लिहीलेल्या एका वृत्तांतानुसार किमान तीन स्तंभलेखकांना विविध मंत्र्यांच्या अखत्यारीतील अनेक सरकारी खात्यांनी हजारोंनी डॉलर्स वाटले. त्यांनी बुश सरकारच्या योजनांच्या बाजूने चांगले काहीतरी लिहावे म्हणून हे पैसे देण्यात आले. प्रसिध्द सिंडीकेटेड स्तंभलेखक (म्हणजे एकाचवेळी अनेक वृत्तपत्रात स्तंभ लिहीणारा) आणि सीएनए व सीएनबीसी या टीव्ही वाहिन्यांवरील विश्लेषक आर्मस्ट्रॉंग विल्यम्स याला शिक्षण विभागाने अधिकृतरीत्या २.४१ लाख डॉलर्स दिले. त्याकरता त्या विभागाने केटचम कम्युनिकेशन्स या जनसंपर्क कंपनीशी करार केला. या पैशांच्या बदलात विल्यम्सने आपल्या लिखाणातून बुश यांच्या ‘नो चाईल्ड लेफ्ट बिहाईंड’ या योजनेचा जोरदार पुरस्कार केला आणि इतर पत्रकारांनीही या योजनेच्या बाजूने लिहावे याकरता प्रयत्न केले. मात्र अधिकृतरीत्या असा करार होऊनही ही माहिती बाहेर आली नाही. टोप्पोने जेव्हा फ्रीडम ऑफ इन्फर्मेशन कायद्याखाली माहिती मागितली तेव्हाच हे प्रकरण २००५ मध्ये उघड झाले. विल्यम्सने ‘माय अपॉलॉजी’ या शीर्षकाचा स्तंभ लिहीला व पैसे मिळाल्याचे मान्य केले. मात्र आपले मत पैसे मिळाल्याने बदलल्याचे नाकारले. अखेर या सर्व प्रकरणामुळे त्याच्या स्तंभाचे वितरण करणा-या ट्रिब्युन कंपनीने त्याचा स्तंभ थांबवला.
या संदर्भातील आपल्या निवेदनात कंपनीने लिहीले, “Accepting compensation in any form from an entity that serves as a subject of his weekly newspaper columns creates, at the very least, the appearance of a conflict of interest. Under these circumstances, readers may well ask themselves if the views expressed in his columns are his own, or whether they have been purchased by a third party.” पुढे असोसिएटेड प्रेसशी बोलताना विल्यम्सने आपली चूक मान्य केली. तो म्हणाला, “even though I’m not a journalist — I’m a commentator — I feel I should be held to the media ethics standard. My judgment was not the best. I wouldn’t do it again, and I learned from it.” शिक्षण खात्याच्या म्हणण्यानुसार मात्र असा करार व पैसे देणे हे “permissible use of taxpayer funds under legal government contracting procedures” आहे. मात्र गव्हर्मेंट अकाऊंटेबिलीटी कार्यालयाने मात्र हा गैरप्रकार असल्याचे आपल्या अहवालात मान्य केले. तरीही विल्यम्सने पैसे कधीच परत केले नाहीत.
अमेरीकेतील पब्लिक रीलेशन्स व्यवसायाने मात्र या प्रकारावर जोरदार टीका केली. काही पीआर व्यावसायिकांनी आपल्या व्यक्तिगत स्तंभातून तर टीका केलीच पण अमेरिकन पब्लिक रीलेशन्स सोसायटीनेही हा प्रकार अयोग्य असल्याचे निवेदन दिले. या स्तंभलेखकांनी आपल्याला पैसे मिळाल्याचे जाहीर करायला हवे होते असेही त्यांनी म्हटले.
मॅगी गॅलाघर ही या प्रकारे बुश प्रशासनाकडून पैसे मिळालेली दुसरी स्तंभलेखिका. आरोग्य खात्याकडून तिला दोन करारांद्वारे ४१,५०० डॉलर्स मिळाल्याचे वॉशिंग्टन पोस्टमध्ये हॉवर्ड कुर्टझ् याने जाहीर केले. एका ब्रोशरचा मजकूर, एका नियतकालिकात लेख व एक अहवाल लिहीण्याकरता आणि सरकारी कर्मचा-यांमध्ये बुश यांच्या विवाहविषयक धोरणाचा प्रचार करण्याकरता तिला हे पैसे देण्यात आले.
तिस-या प्रकरणात एथिक्स अँड रिलीजन हा स्तंभ लिहीणा-या मायकेल मॅक्मानास याला व त्याच्या संस्थेला आरोग्य खात्याने ५०००० डॉलर्स दिल्याचे लॉस एंजल्स टाईम्स या दैनिकात टॉम हॅम्बर्गर या लेखकाने उघड केले. बुश यांच्या विवाहविषयक धोरणाला आपल्या लिखाणातून पाठींबा देण्याचे काम त्याच्याकडे होते. या सर्वच प्रकरणांत या स्तंभलेखकांनी आपल्याला पैसे मिळाले असल्याचे आधी जाहीर केले नव्हते. इतर वृत्तपत्रांनी ते जाहीर केले.
राजकीय व सामाजिक क्षेत्राप्रमाणेच आर्थिक क्षेत्रातही काही पत्रकारांनी पैसे कमावलेले दिसतात. मार्केटवॉच.कॉम या अर्थविषयक संकेतस्थळाचा संपादक थॉम कॅलांड्रा याने २३ कंपन्यांचे समभाग खरेदी केले व नंतर त्या समभागांविषयी व कंपन्यांविषयी चांगले लिहून वाचकांनी ते खरेदी करावेत म्हणून त्यांचा पुरस्कार केला. नंतर त्यांचे भाव वाढल्यावर तेच समभाग विकून त्याने जवळजवळ ४ लाख डॉलर्स कमावले. सिक्युरीटीज एक्सेंज कमिशनने हे प्रकरण बाहेर काढल्यावर त्याने ५.४ लाख डॉलर्स दंड भरला पण आपण अश्या प्रकारे पैसे कमावले की नाही ते याबाबत त्याने काहीच जाहीर केले नाही.
अमेरिकन सरकारने पत्रकारांना पैसे चारून आपल्याला हव्या तश्या बातम्या छापून आणण्याची युक्ती अनेकदा वापरलेली दिसते. विकीलीक्सने उघड केलेल्या ९२००० कागदपत्रांनुसार इराकप्रमाणेच अमेरिकेने अफगाणिस्तानमध्येही स्थानिक पत्रकारांना पैसे देऊन आपल्याला हव्या तश्या बातम्या छापून आणण्याचा प्रयत्न केला. वास्तविक इराकमध्ये अमेरिकेची ही कार्यपध्दती वादग्रस्त ठरली तरीही त्यांनी परत अफगाणिस्तानमध्ये त्याचा वापर केला. पेंटॉगॉनचा (अमेरिकेचे संरक्षण खाते) एक कंत्राटदार लिंकन समूह यांनी इराकमध्ये स्थानिक वृत्तपत्रांना पैसे देऊन अमेरिकन सैनिकांनी लिहीलेल्या बातम्या छापायला लावल्या. हे सर्व प्रकरण उघड झाल्याने पेंटॉगॉनची खूपच नाचक्की झाली. तरीही परत तोच प्रकार त्यांनी अफगाणिस्तानात केला. अश्या प्रकारे पैसे देऊन विकत घेतलेली अफगाणिस्तानमधील माध्यमे व पत्रकार आणि अमेरिकन सैन्य यांच्यात इतकी जवळीक निर्माण झाली की सैनिक त्या पत्रकारांचा उल्लेख आपले पत्रकार म्हणून करू लागले आणि त्यांचे काम त्यांनी कसे करावे याच्या सुचना देऊ लागले.
विकीलीक्सने उघड केलेल्या कागदपत्रांवरून हे स्पष्ट दिसते की अमेरिकन सैन्याच्या प्रोव्हिन्शियल रिकन्स्ट्रक्श टीमने (पीआरटी) अफगाणिस्तानमधील गझनवायेन व गझनी या दोन रेडीयो स्टेशन्सना आपल्याला हवे ते कार्यक्रम प्रसारणाकरता दिले व गझनवायेन रेडीयोस्टेशनला ते प्रसारीत करावेत म्हणून पैसेही दिले. गझनवायेन रेडीयो स्टेशन सुरू करण्याकरता तर एजन्सी फॉर इंटरनॅशनल डेव्हलपमेंटनेच आर्थिक मदत देऊ केली होती. यूएसएडने मात्र त्याचे वर्णन अमेरिकेच्या मदतीने स्थापन केलेल्या स्वतंत्र पत्रकारीतेची यशोगाथा म्हणून केले होते.
दुस-या एका प्रकरणात पीआरटी सदस्यांची वक्त न्यूज एजन्सीचा संचालक व अफगाण इंडीपेंडंट जर्न्यालीस्ट असोसिएशनचा अध्यक्ष रहीमुल्लाह समंदेर याच्याबरोबर एक बैठक झाली. त्यात समेंदरने पीआरटीबरोबर भागीदारी करून त्यांचे लेख व छायाचित्रे त्याच्या न्यूज एजन्सीद्वारा प्रसारीत करण्याची तयारी दाखवली. पीआरटीच्या अधिका-यांनी अफगाणी पत्रकार व अमेरिकन सैन्याबरोबर असलेले पत्रकार यांच्यातील साहचर्य वाढवण्याकरता व कल्पनांची देवाणघेवाण करण्याकरता एक संयुक्त परीषद आयोजित करण्याची सुचना केली. अश्याच प्रकारची एक बैठक जललाबादमधील पीआरटी अधिकारी आणि रेडीयो टेलिव्हिजन अफगाणिस्तान व शइक नेटवर्कचे प्रतिनिधी यांच्यात झाली. पीआरटीला हवे असलेले कार्यक्रम प्रसारीत करण्याचे कंत्राटच पीआरटीने त्यावेळी त्यांना दिले. याव्यतिरीक्त अनेक घटनांमध्ये व प्रकरणांत अमेरिकन सैन्याने पत्रकारांचा, विशेषतः स्थानिक, आपल्याला हवा तसा वापर केला आहे.
पेंटॅगॉनने साऊथइस्ट युरोपियन टाइम्स या एका बाल्कन संकेतस्थळावर आपल्याला हवा तसा मजकूर यावा याकरता पत्रकारांना पैसे दिल्याचे सांगितले जाते. अमेरिकन सैन्यदलाच्या युरोपीयन कमांडने फेअरफॅक्समधील अँटेऑन कॉर्पोरेशन या माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील कंपनीद्वारा जवळजवळ ५० पत्रकारांना पैसे दिले. या संकेतस्थळावर चक्क लिहीण्यात आले आहे की हे संकेतस्थळ संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या सुरक्षा परीषदेच्या ठराव क्र १२४४ला (ज्यामुळे कोसोवो युध्द संपले) पाठींबा देण्याकरता अमेरिकन संरक्षण खात्याने प्रायोजित केले आहे. या सर्व प्रकरणाची चौकशी करण्याचे नंतर पेंटॅगॉनने जाहीर केले.
हे सर्व झाले अमेरिकन शासकीय प्रशासनाचे, विशेषतः संरक्षण खात्याचे उद्योग. पण काही प्रसंगी खाजगी उद्योगांनीही पैसे देऊन माध्यमातील बातमीची जागा विकत घेतल्याची उदाहरणे आहेत. बफेलो भागातील अम्हर्स्ट इंडस्ट्रीयल डेव्हलपमेंट एजन्सी या कंपनीने सीएनएनच्या हेडलाईन न्यूज नेटवर्कमधील पल्स ऑन अमेरीका या कार्यक्रमात आपल्याविषयी माहिती दाखवली जावी म्हणून फ्लोरीडातील प्लॅटीनम टेलीव्हिजन ग्रुप या प्रॉडक्शन कंपनीला १९००० डॉलर्स दिल्याचे न्यूज या वृत्तपत्रात थॉमस डोलन या पत्रकाराने उघड केले. अर्थात कंपनीचे कार्यकारी संचालक जेम्स अलन यांच्या म्हणण्यानुसार त्यांनी हे पैसे फिल्म तैय्यार करण्याकरता दिले होते, ती दाखवण्याकरता नाही.
परदेशातील माध्यमातील भ्रष्टाचाराचे हे काही प्रकार ऊघड झाले असले तरीही त्यात थेट माध्यमसंस्थांनी पैसे घेतल्याची उदाहरणे कमी आहेत. व्यक्तिगत पत्रकार वा स्तंभलेखकांनी पैसे घेतल्याची उदाहरणे जास्त आहेत. व्यक्तिगत पातळीवर पत्रकारांनी थेट आर्थिक वा इतर प्रकारे फायदे घेतल्याची वा विविध कारणांकरता खोट्या बातम्या दिल्याची अनेक उदाहरणे आहेत. आणि तेही अश्या देशात की जेथे माध्यमविषयक व माध्यमातील लोकांकरताची नैतिकता, नियम, आचारसंहिता ही अधिक कडक आहे. पत्रकारांना (यूनियन सोडून) एखाद्या व्यावसायिक संघटनेचे सदस्य व्हायचे असले तरी व्यवस्थापनाची परवानगी घ्यावी लागते. विशेष म्हणजे माध्यमेच माध्यमांमधील अनैतिकतेबद्दल, आचारसंहितेच्या केल्या जाणा-या भंगाबद्दल लिहीतात. अमेरिकेतील या आचारसंहितेनुसार जेव्हा एखादा पत्रकार एखाद्या विषयावर लिहीतो तेव्हा त्यासंदर्भात त्याचा वा त्याच्या जवळच्या नातेवाईकांचा त्या विषयाशी काहीही संबंध असल्यास तो त्याने जाहीर करणे आवश्यक असते.
अमेरिकेतील जेष्ठ व विख्यात पत्रकार जेम्स फॅलो यांचे ब्रेकिंग द न्यूज हे पुस्तक पत्रकारांनी आचारसंहिता गुंडाळून ठेवल्याच्या अश्या असंख्य उदाहरणांनी भरले आहे. एका पत्रकाराने अमेरिकन मोटार उत्पादकांना संरक्षण देण्याकरता जपानहून अमेरिकेत आयात केल्या जाणा-या मोटारींवर जादा कर लावण्याच्या प्रस्तावाला विरोध करणारे लेख लिहीले. त्याचवेळी त्याची पत्नी जपानी मोटार कंपंन्यांच्या कंसोर्टीयमची जनसंपर्क अधिकारी म्हणून काम करीत होती आणि त्या कंसोर्टीयमची हीच मागणी होती की त्यांच्या कंपन्यांच्या आयात केलेल्या मोटारींवर असा जादा कर लावला जावू नये. परंतु त्या पत्रकाराने आपली पत्नी कंसोर्टीयमची जनसंपर्क अधिकारी असल्याचा उल्लेख आपल्या लेखात केला नाही.
पत्रकारांची लेक्चर सर्किटस् हा असाच एक आचारसंहितेचा भंग करणारा प्रकार असल्याचा उल्लेख फॅलो यांनी केला आहे. अनेक व्यावसायीक संघटना आपल्या वार्षिक सभेकरता वॉशिंग्टनमधील महत्वाच्या पत्रकारांना, विशेषतः राजकीय पत्रकारांना, वक्ता म्हणून एखाद्या विषयावर भाषण द्यायला बोलावतात. त्याकरता त्यांना त्यांच्या ठिकाणापासून सभेच्या ठिकाणापर्यंत बिझनेस क्लासचे विमानाचे भाडे दिले जाते, पंचतारांकित हॉटेलमध्ये त्यांची व्यवस्था केली जाते. याशिवाय अमेरिकेतील पध्दतीप्रमाणे त्यांना भरपूर लेक्चर फी दिली जाते. इतका प्रचंड खर्च करून आयोजित केलेल्या या भाषणांचे विषय तरी काय असतात. ते अगदीच पपलू असतात. उदाहरणार्थ वॉशिंग्टनमध्ये सध्या काय सुरू आहे, वॉशिंग्टनमधील राजकीय हवा काय म्हणते, राष्ट्राध्यक्ष सध्या काय करतात इ. ही भाषणेही खूप काही अभ्यासपूर्ण असतात असे नाही. सर्वसाधारण राजकीय गप्पा, गॉसिप असेच त्यांचे स्वरूप असते. मग अश्या भाषणांवर इतका खर्च का केला जातो. याचे साधे कारण म्हणजे या निमित्ताने त्या पत्रकारांशी संबंध प्रस्थापित करता येऊ शकतो. त्याचा उपयोग एखाद्या महत्वाच्या वेळी होऊ शकतो.
वॉशिंग्टनमधील जेष्ठ पत्रकारांचा सध्या सुरू असलेला आणखी एक वादग्रस्त उद्योग म्हणजे राष्ट्राध्यक्ष बराक ओबामा यांच्यावर पुस्तके लिहीणे. यात आघाडीवर आहेत ती व्हाईट हाऊसचे वृत्तसंकलन करणारी पत्रकार मंडळी. त्यांचा रोजच्या रोज थेट ओबामा यांच्या प्रसिध्दी अधिका-यांशी संबंध येतो. ओबामा हे सध्या चलनी नाणे आहे हे या चलाख मंडळींनी व्यवस्थित जोखले आहे. त्यांच्यावर काहीही पुस्तक लिहीले तरी त्याला मागणी आहे, त्यामुळे प्रकाशकही ते छापायला तैय्यार आहेत व त्यात पैसाही आहे. फक्त गरज आहे ती ओबामा यांच्याकडूनच त्यांच्याविषयी काहीतरी नवीन, वेगळी माहिती मिळण्याची आणि असे पुस्तक लिहीण्याकरता त्यांच्या परवानगीची. (अमेरिकेत अशी परवानगी घेतल्यास ते अधिकृत चरीत्र ठरते आणि त्याचे महत्त्व, वाचकवर्ग व परीणामी धंदा वाढतो.) व्हाईट हाऊसचे वृत्तसंकलन करणा-या अनेक पत्रकार मंडळींनी प्रसिध्दी अधिका-यांमार्फत अशी परवानगी मागितली आहे व या पत्रकारांना फेवर म्हणून अश्या परवानग्या दिल्या जात आहेत. (या ओबामा फीवरपासून आपली वृत्तपत्रसृष्टीही फार दूर नाहीये.) या अश्या प्रकारच्या फेवरमुळे हे पत्रकार आपले स्थान, आपली बलस्थाने व काम कमकुवत करतात आणि आपले स्वातंत्र्य गमावतात. पण स्वातंत्र्यात खरोखरच कोणाला रस राहिला आहे का हाच आता प्रश्न आहे.
जेव्हा इतक्या उघडपणे पत्रकार शासन, संरक्षण विभाग व विविध खाजगी संस्थांकडून उघडपणे फेवर्स घेतात तेव्हा चोरून रोखीने किती पैसे घेतले जात असतील याचा अंदाजच केलेला बरा. परंतु अमेरिकन समाजाचे एक गंमतीशीर वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात पॉइंटवर काऊंटरपॉइंट लगेच तैय्यार होतो, तितक्याच जोरकसपणे मांडला जातो. आणि माध्यमेही त्यात मागे नाहीत. वरील सर्व उदाहरणेही बघितली तर लक्षात येईल की ही सर्व प्रकरणे दुस-या वर्तमानपत्रांनीच बाहेर काढली आहेत. (आपल्याकडे सहसा असे घडत नाही. साधारणपणे एका वृत्तपत्राविषयी वा टीव्हीविषयी दुसरे वृत्तपत्र वा टीव्ही लिहीत नाही किंवा त्यावर भाष्य करत नाही, संपूर्ण मौन पाळते. किंवा वर्तमानपत्र वा टीव्हीचा भ्रष्टाचार आणि त्यांच्या चुका याबाबत सर्वांचे एकमतच असते.) त्यामुळे फॅलो यांनी आपल्या पुस्तकात अमेरिकन पत्रकारांच्या वृत्तीवर टीका केल्यावर ते यूएसए टूडेचे संपादक होताच कोलंबिया जर्न्यालिझम रिव्हू (सीजेआर) या नियतकालिकाने ‘विल फॅलो प्रॅक्टीस व्हॉट ही प्रीच्ड?’ अशी एक कव्हर स्टोरी केली. त्यात त्यांनी एक उल्लेख केला होता की फॅलो यांच्या पत्रकार पत्नीने एका ट्रॅव्हल नियतकालिकारता एका देशावर लेख लिहीला. मात्र अमेरिकेतील पध्दतीनुसार त्या देशाचा त्यांचा हा दौरा प्रायोजित होता याचा उल्लेख करणे आवश्यक असतानाही त्यांनी आपल्या लेखाच्या शेवटी तसा उल्लेख केला नव्हता. (अश्या पध्दतीने पत्नीच्या व्यावसायिक आचारसंहिता भंगाचा उल्लेख पतीवरील लेखामध्ये करणे कितपत योग्य आहे हा वादाचा मुद्दा होऊ शकतो, विशेषतः अमेरिकेसारख्या देशात की जेथे पती व पत्नी यांच्या व्यक्तिगत स्वातंत्र्याला खूपच महत्त्व आहे.)
सीजेआर हे खरतर कोलंबिया विद्यापीठाच्या वृत्तपत्र विद्या विभागाने चालवलेले नियतकालिक आहे. परंतु विद्यापीठाने चालवलेले नियतकालिक असूनही ते अमेरिकेतील अत्यंत महत्वाचे आणि प्रतिष्ठित असे माध्यम समीक्षा करणारे नियतकालिक आहे. ते कोणाचीच पत्रास ठेवत नाही आणि वॉल स्ट्रीट, वॉशिंग्टन पोस्ट वा न्यूयॉर्क टाइम्स सारख्या भल्याभल्या मोठ्या माध्यमसंस्था व माध्यमसम्राटांना आपल्या परखड टीकेने अस्वस्थ करते. (कोणाला त्यात रस असल्यास हे वाचनीय नियतकालीक cjr.org या संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे.) या नियतकालिकाने पत्रकारांच्या भ्रष्ट, अनीतीकारक आणि आचारसंहितेचा भंग करणा-या प्रकरणांबरोबरच त्यांच्या खोट्या वृत्तांतांचीही काही प्रकरणे बाहेर काढली आहेत. अश्या खोट्या बातम्या पेरण्याबाबत अमेरिकन पत्रकार आघाडीवर आहेत व अशी अनेक प्रकरणे बाहेर आली आहेत. त्यापैकी सर्वात गाजलेले प्रकरण म्हणजे जेनेट कूक या वॉशिंग्टन पोस्टच्या वार्ताहराचे प्रकरण. स्वतःच्या सावत्र बापानेच अंमली पदार्थाचे व्यसन लावलेल्या एका १४ वर्षीय कृष्णवर्णीय मुलाची ह्रदयद्रावक बातमी तिने लिहीली. त्याकरता तिला सर्वोत्कृष्ट ह्यूमन इंटरेस्ट बातमीचा अत्यंत प्रतिष्ठित असा पुलीट्झर पुरस्कारही मिळाला. त्यामुळे इतर काही पत्रकार या मुलाकडे वळले व त्याचा शोध घेऊ लागले आणि त्यांच्या लक्षात आले की असा कोणी मुलगाच नाही. अखेर पोस्टने हा पुरस्कार परत करून कूकला काढून टाकले. पुढील चौकशीत तिने दिलेली आपल्या शिक्षणाविषयीची माहितीही खोटी असल्याचे आढळले. दुस-या एका प्रकरणात न्यूयॉर्क टाइम्सचा एक वार्ताहर आपल्या बातमीत प्रत्यक्षात अस्तित्वातच नसलेल्या लोकांच्या प्रतिक्रिया त्यांच्या खोट्या नावा पत्त्यासहीत घुसवत असल्याचे लक्षात आले आणि त्याला काढून टाकण्यात आले. एका नियतकालिकाच्या वार्ताहराने आपण संगणक हॅकर्सच्या एका परीषदेला हजर असल्याचा दावा करून एक सनसनाटी लेख दिला. त्याबाबत संशय आल्याने अखेर त्या परीषदेच्या सभागृहात प्रवेश करीत असलेल्या लोकांची व्हिडीयोटेप तपासून तो तेथे हजर नसल्याचे शोधून काढण्यात आले. त्याची अधिक चोकशी करता अश्या अनेक ठिकाणी हजर असल्याचे भासवून वार्तांकन केल्याचे त्याचे दावे खोटे असल्याचे आढळून आले.
या प्रकरणांमध्ये पत्रकारांनी थेट भ्रष्टाचार केलेला नसला तरी ते खोटेपणाने वागले व त्यांनी आचारसंहितेचा भंग केला. यामागे कारण होते ते नाव, पुरस्कार, प्रतिष्ठा, अधिक चांगले पद वा नोकरी मिळवण्याची अभिलाषा. हाही एक प्रकारचा भ्रष्टाचारच. सर्वात महत्वाचे म्हणजे त्यांनी वाचकांचा विश्वासघात केला आणि चांगल्या व दर्जेदार पत्रकारीतेत (ही सध्या एक दुर्मिळ गोष्ट आहे.) वाचकांची फसवणूक करणे हा अक्षम्य गुन्हा आहे. परंतु हे लक्षात घेणे महत्वाचे आहे की अगदी अमेरिकेसेरख्या देशातही की जेथे माध्यमविषयक आचारसंहिता खूप कडक आहे असे म्हटले जाते तेथेही पत्रकारांची ही वृत्ती रोखणे जमलेले नाही.
पत्रकारांच्या भ्रष्टाचाराविषयी चर्चा झालेला दुसरा एक देश म्हणजे नायजेरीया. लागोसमधील पंच या वृत्तपत्राचा संपादक स्टीव आयोरींदे याला काढून टाकण्यात आले. यानिमित्ताने सुरू झालेल्या चर्चेतून संपादकीय कन्स्लटन्सीच्या नावाखाली पत्रकारांचा कसा भ्रष्टाचार सुरू आहे ते बाहेर येत आहे.
पत्रकारांच्या भ्रष्ट वर्तनाला आळा घालण्याऐवजी, ते या प्रकारे आमची जागा वापरून भ्रष्टाचार करतात, पैसा, नाव, प्रतिष्ठा कमावतात तर मग त्याऐवजी आम्हीच तो पैसा कमावला तर काय हरकत आहे असा तर्क देत भारतात आता थेट व्यवस्थापनांनीच बातम्या छापण्याकरता पैसा कमवायला सुरूवात केली आहे. काही व्यवस्थापनांनी तर त्याकरता वेगळ्या सबसिडरी कंपन्या सुरू करून त्याला पूर्ण अधिकृत स्वरूप दिले आहे. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे त्यांनी पत्रकारांची व्यक्तिगत दुकानदारी बंद केली आहे आणि त्या दुकानदारीला संस्थात्मक स्वरूप दिले आहे. आत्तापर्यंत बघितलेल्या परदेशातील बहुतांश उदाहरणात व्यक्तिगत पत्रकारांनी भ्रष्टाचार केल्याचे दिसते. मात्र माध्यममालकांनी, व्यवस्थापनांनी आणि संस्थानीच बातम्याची व लेखांची जागा विकून, भ्रष्टाचार करून पैसे मिळवल्याची उदाहरणे दिसत नाहीत. तेव्हा त्या अर्थाने ही भारतीय वृत्तपत्रसृष्टीने जागतिक वृत्तपत्रसृष्टीला दिलेली एक देणगीच मानावी लागेल.
तीसएक वर्षांपूर्वी जेव्हा पत्रकारीतेत नव्याने आलो तेव्हाही पत्रकारांच्या भ्रष्ट वागण्याबद्दल चर्चा सुरू असताना एका जेष्ठ पत्रकारांनी म्हटलेले एक वाक्य कायमचे मनात राहिले आहे आणि त्याची प्रचितीही इतक्या वर्षात सातत्याने येत राहीली आहे. ते म्हणाले होते, सत्तेच्या सर्वात जवळ सत्तेबाहेरचे असे आपण पत्रकारच असतो, त्यामुळे सत्ता जेव्हढी भ्रष्ट, तेव्हढेच आपणही भ्रष्ट.